लघुकथा:- सांजवेळ
सांजवेळ झाली होती पक्षाने स्वतःच्या घरट्याकडे जायला किलबिलाट सुरू केला होता. पक्ष्यांच्या घरट्याकडे जाण्याची ओढ पाहून हिराला स्वतःच्या घराकडची आठवण झाली. सात महिन्यांचे तान्हे गोंडस बाळ घरी झोक्यात टाकून हिरा जंगलात लाकडे गोळा करण्यासाठी दुपारपासूनच आलेली होती. लहानपणा पासून गरिबीचे चटके भोगत, जन्मतः नशिबाने कपाळावर कोरलेल्या भाग्यरेषा आजमावत सुखाच्या दिवसाची वाट पहात हिरा प्रत्येक दिवस घालवत होती. जन्मतः काबाडकष्ट पदरी बांधल्याने ते सोडून तरी कसे चालेल. अशी मनाची समजूत घालत हिरा दिवस-रात्र परिस्थितीशी झुंजत राहायची. लाकडे गोळा करता करता आज जरा जास्त वेळ झाला होता. हिरा आज जंगलात एकटीच होती. कोणी गडीमाणूस सोबत नसला की, बाईच्या जातीला हुरहुर वाटते. कुणी सोबतीला असले की, चार गोष्टी बोलत बोलत वेळ कुठल्या कुठे निघून जातो. मनाच्या एका कोपऱ्यातील साठलेल्या शब्दांना मोकळ्या हवेत जोडीदारा सोबत वाट मोकळी करुन देता येते. पण आमचे मालक कधीच येत नाही. त्यांना स्वतःच्या मनाशीच कधी बोलु वाटत नाही. तर माझ्या मनासोबत कधी बोलणार. माझ्या पेक्षा त्यांना जास्त दारुची नशा चांगली वाटते. लग्न झाल्यापासुन स्वतःच्या धुंदीत हरवलेल्या या माणसा कडुन आपण तरी का अपेक्षा ठेवायची. स्वतःच्या मनाची समजुत घालत हिरा शहाणपणाच्या गोष्टी करत करत दुपारपासून गोळा केलेल्या लाकडाची भलीमोठी मोळी डोक्यावर घेऊन घराकडे निघाली.
जंगलातील पाऊल वाटेने चालतांना अनवाणी पायाला बोचणाऱ्या दगड, धोंडा, काटेरी झुडपांची खुंटे याची पर्वा न करता, प्रसन्न चेहऱ्याने हिरा चालत होती. लांबसडक, पातळ शरीरबांधा, गोरीपाण कातडी, धारदार नाक-डोळे, चेहर्यावर सूर्याप्रमाणे तेच, सौंदर्याने बहरलेल्या बागेतील जणू ती शेवंतीच वाटत होती. स्वतःच्या सौंदर्याचा अभिमान नसणारी हिरा फक्त कपाळावरील कुंकवाला आपले जीवन समजून जगत होती. जंगलातून तडातडा चालत हिरा घरी आली. डोक्यावरील ओझ्याने मान पार आवळुन गेली होती. कपाळावरील घामाचे थेंब ओघळत पुर्ण अंगात शिरले होते. कष्टाचा घाम गळायला पण नशिबच लागतं. सहजासहजी हा घाम कुणाच्या वाटायला येत नाही. ज्याच्या मनगटात कष्ट करण्याची ताकद असते. त्यालाच देव घाम गाळण्याची संधी देतो. अशी मनाची समजुत घालत हिराने डोक्यावरची मोळी अंगणात धाडकन फेकून दिली. अंगावरील लुगड्याच्या पदराने तोंडावरील घाम पुसत हिरा लगबगीने घरात शिरली. एखाद्या नुकत्याच जन्मलेल्या गायीच्या वासराला जशी गाय चुटूचुटू चाटत असते. तसे हिराने पटकन झोपेतील आपल्या लेकराला उचलून घेतले व त्याचे पटापट मुके घेऊ लागली. सांजवेळ झाल्याने बाळ झोपेतून उठून झोक्यातच आपलं मनाशीच खेळत होतं. आता मात्र हिराच्या स्पर्शाने व गालावरील मुक्याने जणू माय लेकराचं पोट भरत होतं. लेकराचा मुका घेतांना आयुष्यातील सर्व दुःख पार पळून गेलं होतं. हिरा लेकराला घेऊन खाली बसणार तेवढ्यात म्हातारी मोठ्याने ओरडली.
“अग पोरी पायावर पाणी घे, दिवसभर कुठे कुठे भटकुन आलीस कुणास ठावूक.”
“लेकराला ठेव खाली बघू आधी....!”
तुला कितींदा सांगितले. बाहेरून आल्यावर पायावर दोन तांबे ओतल्या शिवाय लेकराला घेत जाऊ नकोस....! लेकरांवर कुण्या पाप्याची सावली पडायला नको….!
“बरं....! बरं....! माय.”
आधी पायावर पाणी घेते. तोंडाला पण पाणी लावते. मग माझ्या लेकराला पोटभरून दुध पाजते. दुपारपासून माझं सोनं उपाशी आहे. भुक लागली असेल. पण आपल्या आजीला त्रास नको म्हणून रडत नाही. खुप गुणाचं हाय लेकरू माझं….!
“पाज बाई लेकराला आधी शहाण्या माणसासारखं….!”
“ दुपारपासून शांत बसून तुझी वाट पाहत होतं. माझं तोंड पाहून पाहून कंटाळल असेल बिचारं....!”
माय असं काय बोलतेस. तूच त्याची खरी माय आहे. माझ्यापेक्षा तुच तर त्याला जास्त सांभाळते. सारखं तुझ्याकडेच पाहत राहत बाळ....!
“अग बाई....! लेकराला नुसतं तोंड पाहून नाही जमत.”
त्याला मायेचा पान्हा पाजावा लागतो. लेकराचं पोट तोंड पाहून भरत नाही. त्याला दूध पाजावे लागते. लेकराला पोटभर दूध पाज बघु पहिले.
म्हातारी हिराची सासू होती. पण हिराला स्वतःच्या माय प्रमाणे जिव्हाळा लावत होती.
हिराचे सासरे पावसाळ्यात शेतात जनावरं सांभाळत असतांना वीज पडून वारले होते. म्हातारीने पोटतिडकीने संसार करून सात लेकरं जगवली होती. स्वतःच्या कष्टाच्या हिमतींवर सहा पोरींची लग्न लावून दिली. एकुलता एक लेक लाडाचा पाड करून तळहाताच्या फोडाप्रमाणे सांभाळला. लाडाने पोराला कधी परिस्थितीची जाणीव झाली नाही. गावातील पाटलाच्या पोरांसोबत राहून राहून श्रीमंतीचा माज अंगात भरून होता. रोजच गावात उचापती करत बसायचा. रोजच लोकांचे लफडे घरी येऊ लागले. गावात भांडण, अरेरावी यामुळे म्हातारी पोराला कंटाळून गेली होती. म्हातारीला गावातील अनेकांनी, नातलगांनी लग्न करून टाकण्याचे समजावले होते. म्हातारीला वाटले लग्नामुळ तरी पोरगं सुधारेल. नातलगातील पोरगी पाहून महादेवाचे हिरा सोबत लग्न लावून दिले. पिवळी जरत पोर घरात करून आणली. आता तरी महादेवा काही काम धंदा करेल, सोन्यासारखी बायको पाहून तिच्यात रमेल असे म्हातारीला वाटले. पण उलट महादेवा बिनधास्त झाला होता. कामधंदा नाही, घरात लक्ष नाही, दोन टाईम भाकरीचा तुकडा पोटात ढकलायचा आणि दिवसभर गावातील मित्रासोबत दारू ढोसत बसायचा. दिवसभराच्या नशेत धुंद झालेला महादेवा रात्री बडबड करत निपचित पडून झोपी जायचा. नवीन नवीन लग्न झाल्यामुळे हिराला महादेवाचे हे वागणे पटत नव्हते. पण ती म्हातारी व नवऱ्यापुढे काहीच बोलत नसे. आपल्या संसारातील हा धनी आज सुधारेल, उद्या सुधारेल म्हणून ती महादेवाला खूप समजावयाची. त्याच्या पुढे दयावया करून हात जोडून ढसाढसा रडायची. पण दारूच्या आहारी गेलेल्या महादेवाला तिचे रडणे काही समजत नव्हते. बघता बघता हिराच्या लग्नाला चार वर्षे झाली. नवरा घरात काही काम धंदा करत नाही. म्हातारीला आता काम होत नाही. घराची जबाबदारी स्वतःच्या खांद्यावर घेतल्याशिवाय पर्याय नाही. याची जाणीव ओळखुन हिरा कंबर कसून कामधंदा करू लागली. जीवाचं रान करून स्वतःचा संसार फुलवू लागली. महादेवाची नशा व शिव्या याची तिला आता सवय झाली होती. म्हातारीला व महादेवाला सांभाळत हिरा घरातील गडीमाणूस झाली होती. संसाराचा गाडा चालवत असतांना महादेवा कधीकधी साथ द्यायला लागला होता. तर कधी कधी येरे मागल्या....! पुन्हा जसेच्या तसे....! दारूच्या नशेत अखंड बुडालेला महादेवा अनेक वेळा दारू सुटण्यासाठी प्रयत्न करायचा. पण दारू आणि मित्र त्याला सोडत नव्हते.
आयुष्यातील गरिबी व संसारातील दुःख यात अखंड बुडालेल्या हिराला एक दिवस सुखाचा अकुंर फुटलेला कळालं. हिराला दिवस गेले होते. हीराने सकाळी सकाळी म्हातारीला ही गोड बातमी सांगितली. म्हातारी तर नातवंड होणार या खुशीने देवाचे ऋण मानु लागली. म्हातारीच्या वेगवेगळ्या देवाला केलेल्या नवसाची ही कमाल होती. असे म्हातारीला ठाम वाटायचे. महादेवा तर बायकोला दिवस गेले या खुशीत खूप दारू पिऊ लागला. सकाळी दिवस उगवल्या पासून ते अर्ध्या रात्रीपर्यंत नशेच्या धुंदीत अथांग बुडालेला राहायचा. महादेवाची दारू व नशा हिराला व म्हातारीला नवीन नव्हते. म्हातारीपण महादेवा पेक्षा गर्भावस्थेत हिरावर जास्त लक्ष ठेवून होती. घराण्याला वारस हवा म्हणून म्हातारी पंचक्रोशीतल्या सर्व देवांना नवस करून दमली होती. घरची गरिबी असून सुद्धा म्हातारी हिराला हवे-नको ते बघू लागली. महादेवाच्या नशेमुळे घरात करता पुरुष नसल्यासारखे होते. हिरा दिवसभर शेतात मोल मजुरीला जात होती. एक दिवस देवाने म्हातारीची हाक ऐकली. हिराने सकाळी सकाळी एका गोंडस बाळाला जन्म दिला होता. नातू झाल्याचा आनंद म्हातारीने गावभर ओरडुन सांगितला. म्हातारा गेल्यापासून म्हातारीच्या चेहऱ्यावरील हरवलेला आनंद आज कितीतरी दिवसांनी पुन्हा झळकला होता. महादेवा तर गावातील मित्रांना घेऊन सकाळपासून आनंदाची नशा करत बसला होता. घरातील बाळाचे सुख हिरा व म्हातारी उपभोगत होती. महादेवा मुलाच्या खुशीत रोजच खूप नशा करू लागला. तोंडावर मिसरूड फुटण्याच्या आधी पासून दारू पिणारा महादेवाचे शरीर दारूमुळे फार चाळणी झाले होते. व्यसणाच्या आहारी गेल्यामुळे क्षणिक आनंद भेटत होता. पण शरीर खराब होत होते हे महादेवाला कळत नव्हते. एकदिवस दारूमुळे महादेवा च्या पोटात सारखे दुखू लागले. महादेवा एका जागेवर पडुन गडाबडा लोळु लागला. शारीरिक व्याधीमुळे सुकलेल्या झाडासारखा महादेवा खूप सुकून गेला होता. गावातील, पंचक्रोशीतील वैद्यांना दाखवुन झाले होते. पण महादेवाला काहीच फरक पडत नव्हता. अंगात रग होती तोपर्यंत महादेवा फार उन्मत्त झाला होता. मारक्या बैला सारखा भेटेल त्याला टक्कर देण्यासाठी सज्ज राहायचा. गोरगरीब लोकांशी दादागिरी करायचा. स्वतःचा बाप देवासारखा मयाळु होता. कधी कुणालाही रुतला नाही. देवासमान माणूस लवकरच देवाघरी गेला. महिन्याभरा पूर्वी पोराच्या जन्माने म्हातारीच्या डोळ्यात दोन सुखाचे क्षण उमटले होते. ते महादेवाच्या आजारापायी आटूण गेले. हिरा व म्हातारी महादेवाच्या व्याधीमुळे खूप दुःखी होत्या. देवाने माझ्याच कपाळावर का असे लिहून ठेवले. देवा तु माझ्या कपाळाच्या कुंकवाच्या का मागे लागलास. हिरा खूप रडून देवाला विचारत होती.
शेवटी एक दिवस सूर्यनारायण लख्ख प्रकाश घेऊन उगवले होते. पण आज हिराच्या घरात अंधार कोसळला होता. महादेवा म्हातारीला व हिराला सोडून कायमचा निघून गेला होता. स्वतःचा बाप असाच शेतात काबाडकष्ट करतांना लहान लहान लेकरांना सोडून गेलता. महादेवाही पोटच्या पोराला एक महिन्यात पोरका करून गेला. घरातील पुरुष गेल्यामुळे म्हातारी व हिरावर दुःखाचा फार डोंगर कोसळला होता. महादेवाच्या जाण्यामुळे घराची जबाबदारी हिराच्या खांद्यावर आली होती. दिवस-रात्र कष्ट उपसणारी हिरा पोटच्या गोळ्या मध्ये महादेवाला पाहत होती. आता घरातील म्हातारा व महादेवा दोन्ही या लेकरांमध्येच दिसत होते. आयुष्यात याला तरी बापा प्रमाणे वाया जाऊ द्यायचे नाही. असा विचार करत करत हिरा लेकराला पाजत होती. महादेवाच्या आठवणीने तिचे डोळे पाण्याने भरून आले होते. जवळ जवळ महादेवाला जाऊन सहा महिने झाले होते. पण हिराला तरीही महादेवाची आठवण सारखी पाठीमागे घेऊन जायची. त्याच्या आठवणीने तिला पाठीमागचे सगळे दिवस आठवायचे. महादेवाच्या आठवणीत हरवलेल्या हिराला पाहून म्हातारीने मोठ्याने आवाज दिला.
“पोरी कुठं हरवलीस किती वेळापासून लेकरू पाजत बसली आहे.”
“लेकरू पिऊन तुझ्या मांडीवर झोपी गेलं आहे.”
“तुझं लक्ष आहे का? त्याच्याकडं....!”
अशा सांजवेळाला लेकरांला झोपू देऊ नये. लेकरू उठल्यावर किरकिर करतं मगं....! म्हातारीच्या आवाजाने हिरा दचकून भानावर आली. पटकन डोळे पुसून लेकराला मांडीवरून उचलून झोक्यात टाकले.
“अहो....!”
“किती आठवणीत हरवते मी तुमच्या....!”
“तुम्हाला आमची आठवण येते की नाही.”
अशी मनाशी पुटपुटत हिरा चुलीकडे निघून गेली.
✍✍✍✍
© राजेंद्र प्रल्हाद शेळके
9823425852
